Kowaleoleckie - www.kowaleoleckie.eu

GARB SZESKI - DZIKO I PIĘKNIE!

Wzgórza Szeskie - wał moreny czołowej ostatniego zlodowacenia rozciągający się południkowo od Pięknej Góry (277,8 m n.p.m.) pod Gołdapią po "Olecką Szwajcarię". W rzeźbie fantastycznie pofałdowanej okolicy liczne wypiętrzenia, pola drumlinów, kręte ozy i wzgórza kemowe o stromych stokach i deniwelacji terenu dochodzącej do 70 m. W sąsiedztwie Kowal Oleckich Garb Szeski dzieli się na: Kompleks Leśny Magdalenki - 277,8 m; Cisowego Jaru - 256,4 m; Rudzkiej Góry - 283,8 m i Szeską Górę - 308,9m, najwyższe wzniesienie pasma Gór Szeskich i Mazur Wschodnich, widoczne jest z ponad 20 km. Obszar ten pozbawiony jest większych jezior, natomiast w zagłębieniach wytopiskowych po bryłach martwego lodu utworzyły się cenne przyrodniczo obszary torfowiskowe i oczka wodne. W okolicy Garbu Szeskiego występuje wiele głazów narzutowych, zaś na północno-wschodnim stoku Szeskiej Góry istnieje rumowisko przypominające "gołoborza" z Gór Świętokrzyskich. Obszar Szeskich Wzgórz stanowi wododział pomiędzy dorzeczem Wisły i Pregoły. Głębokie jary żłobione przez spływające ze zboczy strumienie usiane są granitowymi głazami, o które z szumem rozbija się wartko płynąca woda, upodabniając je do górskich potoków. Z pociętej jarami Rudzkiej Góry i Magdalenki, okalając Górę Szeską, rozpoczynają swój bieg Jarka i jej dopływ Wilkaska Struga oraz Mazurka i jej dopływ Wężówka. Garb Szeski należy do Krainy Klimatycznej Garbów Pojezierzy. Duże wyniesienie ponad poziom morza i znaczna ilość opadów sprawia, że pokrywa śnieżna utrzymuje się od października do kwietnia, stanowiąc znakomite warunki do uprawiania narciarstwa biegowego.

Szeska Góra dzięki swym stromym a od północy i wschodu urwistym zboczom sprawia wrażenie dzikiego ustronia. Można tu odnaleźć dość okazałe jak na granicę zasięgu gatunkowego cisy. Naturalne liściaste lasy mieszane zostały częściowo zamienione w sztuczne drzewostany świerkowe. Na terenie Garbu Szeskiego zanotowano ok. 70 roślin, które nie występują w pobliskiej Puszczy Boreckiej, co świadczy o odrębności klimatycznej i przyrodniczej tych obszarów. Występują tu relikty flory glacjalnej, wierzba lapońska i mącznica lekarska. Lokalne nasłonecznienia zboczy i kierunki wiatrów powodują, że te same gatunki roślin rozpoczynają wegetację na północnych zboczach o dwa tygodnie później. Na południowym stoku przy drodze do Golubi Wężewskich odnajdziemy ukryty w lesie stary ewangelicki cmentarz. U podnóża Szeskiej Góry leży wieś Szeszki nazywana też Szeski, a dawniej Damowskie od nazwiska założyciela, Grzegorza Damowskiego (1553 r); napotkamy tu zielone znaki międzynarodowego Szlaku Dalekobieżnego E11 z Holandii na Łotwę, szlak ten należy do najciekawszych na Mazurach, prowadząc przez przypominające krajobrazy podgórskie tereny Garbu Szeskiego.

Rezerwat "Cisowy Jar", utworzony w 1937 r., to największy wąwóz na terenie Szeskiego Garbu, długość 900m, głębokość do 30 m, chroniony ze względu na duże skupisko cisów, na wsch. granicy naturalnego zasięgu. Zwiedzanie rezerwatu tylko pieszo ścieżką wzdłuż jaru. Rozcinający płaskowzgórze Guz (256,4m n.p.m.) bystry potok, zasilany źródłami ze zboczy i rozgałęzionych jarów utworzył porośnięty unikalnym łęgiem topolowym wąwóz, spotkamy w nim ogrodzone barierkami okazy chronionego gatunkowo cisa - Taxus baccata. W rezerwacie jest około 50 cisów, w tym 19 sztuk powyżej 2 m wysokości. Największy cis Mazur Garbatych, pomnik przyrody 10 m wysokości, znajduje się poza rezerwatem, w oddziale nr 167. Na cyplu o urwistych zboczach, obramowane głębokimi wąwozami, znajduje się grodzisko sudawskiej grupy Kymenów - "Stary Szaniec", zachowały się ślady wału ziemnego, na którym wyrósł najbardziej okazały cis w rezerwacie.

Magiczna Przełęcz i Jeziorko Magiczne, z którego wody wypływają na dwie strony świata, na płn. ku dorzeczu Pregoły, a na płd. do sieci rzecznej Wisły. Legenda mówi, że wszystko to, co się rozdzieliło, tęskniąc za sobą, kiedyś ponownie się połączy, tak wody z jeziorka spotkają się w Bałtyku.


PUSZCZA BORECKA - DZIEDZICTWO GALINDÓW

Czerwony Dwór - siedziba nadleśnictwa, osada leśna i punkt wypadowy do wędrówek po pełnej niezwykłego uroku liczącej ok.19000 ha Puszczy Boreckiej. Przed wojną w Czerwonym Dworze, który nazywał się wtedy Rothebude, istniała sławna wspominana w przewodniku Orłowicza willa "Waldkater" (Leśny Kot), którą upamiętnia do dziś nazwa puszczańskiej drogi. Dla ochrony unikatowej przyrody i krajobrazu projektowany jest Park Krajobrazowy Puszczy Boreckiej. W pobliżu Czerwonego Dworu leżą rezerwaty florystyczno-krajobrazowe: "Borki"; "Lipowy Jar"; "Wyspa Lipowa na jeziorze Szwałk Wielki" i rezerwat "Mazury". Poddano w nich ochronie najbardziej charakterystyczne dla puszczy naturalne zbiorowiska roślinne. Planowane jest utworzenie kilku dalszych rezerwatów, w tym "Wierzbianka" i "Czarna Struga". Wstęp do rezerwatów tylko za zgodą Nadleśnictwa. Unikatowa fauna puszczy to żubry, wilki i rysie, z ornitofauny zaś takie rzadkości, jak: rybołów, orzeł bielik, bocian czarny, dzięcioł białogrzbiety i wiele innych. Obszar Puszczy Boreckiej został wyznaczony do ochrony w ramach programu "Natura 2000" jako obszar specjalny ochrony ptaków. Żubry możemy obejrzeć w osadzie Wolisko, tam też znajduje się "wioska indiańska" prezentująca kulturę Indian Ameryki Płn. W połowie XIX w. naprędce zbudowano w Czerwonym Dworze hutę szkła w celu wykorzystania nadmiaru drewna usuniętego z 8000 ha puszczy po masowym wystąpieniu kornika i brudnicy mniszki. Klęski żywiołowe nie omijają terenów puszczy, w 2002 roku przeszła tędy trąba powietrzna podobna jak w Puszczy Piskiej, niszcząc kilkaset hektarów świerkowego boru, czego ślady zobaczymy podczas wędrówek. W pobliżu leśniczówki Diabla Góra w 1993 roku umiejscowiono jedną z pięciu w Polsce Stacji Kompleksowego Monitoringu Środowiska - "Puszcza Borecka". Dzięki temu zaobserwowano w ostatnich latach nasilanie się ekstremalnych zjawisk meteorologicznych stanowiących zagrożenia ekologiczne takie, jak: susze powodujące zagrożenie lasów (1994, 2000), huraganowe wiatry dochodzące do 30 m/s (1999, 2002) i śnieżno-lodowe opady niszczące drzewa i linie energetyczne (2000/2001) oraz liczne intensywne opady deszczu i śniegu.

Rzeźba terenów puszczańskich jest bardzo żywa - liczne wysokie wzgórza, potoki, dolinki, jary i torfowiska. Przecinająca puszczę krętymi jarami Czarna Struga (górny bieg Łaźnej Strugi i rzeki Ełk) wypływa z Szeskich Wzgórz przy wsi Siedliska, zasila stawy powyżej Czerwonego Dworu i wpada do jeziora Szwałk Wielki. Dwa krótkie i szerokie przepływy przez rezerwat "Mazury" łączą jeziora Szwałk, Piłwąg i Haszno zwane też Łaźnem. Zespół tych jezior wraz z jeziorem Litygajno, z którego wypływa Łaźna Struga, stanowi rezerwat wód jeziornych powiatu oleckiego i objęty jest strefą ciszy. Łaźno jest największym jeziorem w pow. oleckim (5,6 km2, 6,1 km dł. i 1,75 szer.) ma dobrze rozwiniętą linią brzegową, w płn.-zach. części ładna (5m wys.) wyspa Haszno, w pobliskiej zatoce ujście strumienia Czernik, którego puszczański szlak porasta mnogość paproci w tym pióropusznika strusiego. W pobliżu wsi Nasuty mały strumyczek wypływający z niedużego jeziorka jest początkiem rzeki Mazurki, która potem głębokimi wielokilometrowymi wąwozami odcina tereny puszczańskie od Garbu Szeskiego. Jej dopływ Rdzawka wpada w pobliżu Jabłonowa do głębokiej rozpadliny jeziora Rdzawego. Strome zbocza rynny piętrzą się ponad 30 m nad lustrem wody, tworząc wąski kanion. Jezioro Rdzawe, leżące na wysokości 158 m n.p.m., jest najniżej położonym miejscem na obszarze Garbu Szeskiego. Obecnie na obu rzekach oraz na strumieniach i śródleśnych jeziorkach buduje tamy i żeremia coraz liczniejszy bóbr europejski. W dolnym biegu Mazurka zasila cenne przyrodniczo jezioro Mazury zwane Birkiem (siedlisko ptactwa wodnego), a następnie we wsi Mazury uchodzi do jez. Łaźno. Znaleziska archeologiczne na terenie puszczy potwierdzają przynależność obszaru do zachodnio-bałtyjskiego kręgu kulturowego Galindów. Cenną pozostałością są cmentarzyska ciałopalne i ślady wczesnośredniowiecznego osadnictwa. Nad jez. Cichym w pobliżu Zawad Oleckich znajduje się grodzisko Galindów - "Legenda". Zachowała się głęboka fosa odcinająca wysoki nadjeziorny cypel. Na szczycie grodziska znajdują się pozostałości po domku myśliwskim. Po wyrugowaniu plemion jaćwieskich Krzyżacy wybudowali na przesmyku jeziornym w Zamościu drewnianą strażnicę, zamienioną potem na książęcy zamek myśliwski Haszno. Pozostały po nim fundamenty i wysklepione gotycką cegłą podpiwniczenia, używane obecnie jako świetlica w ośrodku wypoczynkowym. Po gradacji brudnicy mniszki w latach 1853-1857 nie wszystkie obszary zdołano ponownie zalesić, wtedy to utworzono na 540 ha majątek Szwałk.

Dolina Jarki
Źródła rzeki Jarki znajdują się w masywie Magdalenki na płn.-zach. od Kowal Oleckich. Strumień Jarka jest górnym odcinkiem rzeki Gołdapy i zbiera wodę z niezliczonych strumyków, większe dopływy to Dzięgielka, Lakielska Struga i Górny Potok łączący Wilkaską i Pogorzelską Strugę. Ujście Jarki do jeziora Gołdap znajduje się ok. 300 m od wypływu rzeki Gołdapy. W Błąkałach przerzucone są nad Jarką okazałe piękne mosty kolejowe linii Gołdap - Żytkiejmy, tej samej, na której znajdują się słynne mosty w Stańczykach i Kiepojciach.

Góry Lakielskie - wypiętrzenia terenu na wsch. od Kowal Oleckich (235m). Uroki okolicy sugerowała już dawna nazwa wsi Lakiele - Piękna Okolica. Ze zboczy spływają strumienie, tworząc rozległą dolinę Lakielskiej Strugi.


MAJĄTKI, DWORY I CIEKAWOSTKI

Kowale Oleckie - Reimannswalde - nadanie dnia 30 października 1563 roku przez księcia Albrechta 60 włók lasu dla kapitana Absaloma v. Reimanna. Majątek liczący ok. 400 ha należał m.in. do rodzin v. Halle, v. Lehndorff, v. Buddenbrock i von Tucholski. Parterowy, kryty dwuspadowym dachem budynek dworski przetrwał wojnę, potem został rozebrany. Zachowało się założenie parkowe z przepływającą przezeń rzeką Jarką i resztki fundamentów. Kowale Oleckie otrzymały 1 lipca 1879 roku połączenie kolejowe z Ełkiem i Gołdapią po uruchomieniu Pruskiej Południowej Linii Kolejowej. Stacze - nadanie księcia Albrechta w 1565 r. dla Kaspara von Nostitza. Dobra rycerskie rodziny Lehndorff i Hoverbeck. Obecny budynek dworski w niczym nie przypomina dawnej świetności, zniszczony w czasie I i II wojny światowej w ostatnich latach spłonął ponownie. Późnobarokowy pałac zbudowany w 1768 roku posiadał wyrafinowaną formę architektoniczną, potwierdzają to stare fotografie rokokowego wyposażenia: kominków; sztukaterii; okuć drzwi; etc. Zachował się półkolisty taras z rozszerzającymi się na dwie strony schodami oraz założenie parkowe, w którym znajduje się cmentarz rodowy baronów von Hoverbeck.

Wężewo - majątek rycerski w dolinie Wężówki ze znacznie przebudowanym dworem i zniszczonym parkiem. Założycielem był w 1562 r. marszałek dworu Georg Nostitz. W 1834 roku dwór był odnowiony, a zastosowanie do wystroju wnętrz drukowanych tapet z amerykańskimi motywami odnotowano w "Gazecie Oleckiej".

Biała Olecka nazywana Kamienną - Majątek stanowił nadanie Albrechta Hohenzollerna dla Jerzego von Diebesa w 1562 r. Zespół pałacowo-parkowy z rozległą częścią gospodarczą. Dwukondygnacyjny pałac z wielobocznymi wieżyczkami na narożach, kryty od frontu mansardowym dachem, wzniesiono na początku XX w. w stylu neobarokowym dla rodziny Tolsdorff. Obok pałacu park oraz stawy i bagna z siedliskami ptaków, pozostałość po jez. Białym. Na wschodzie góruje wieża kościoła w nieodległych Judzikach. Na potrzeby majątku doprowadzono kolejkę wąskotorową i wybudowano bocznicę. Nad drogą do majątku zbudowano największy wiadukt kolejki wąskotorowej ze stalowym przęsłem; w pobliżu znajduje się doskonale zachowany drugi żelbetowy wiadukt przerzucający drogę nad torami z wyrytą datą budowy linii "1910" w zwieńczeniu łuku przęsła. Kolejny ciekawy obiekt techniczny to wiadukt w pobliżu zabudowań dworskich majątku Mieruniszki Małe.

Kolejka Wąskotorowa Olecko - Garbas liczyła 27,25 km długości, były plany przedłużenia jej do majątku Bitkowo. Kolejka miała tor o szerokości 1000 mm i pracowały na niej 4 lokomotywy typu UNION z 1911 roku i JUNG z 1916 r. Oletzkoer Kleinbahn jak się w tym czasie nazywała, w czasach świetności przewoziła znaczne ilości pasażerów i ładunków. Bilet z Olecka do Garbasu kosztował 1,45 RM. Składy przyjeżdżały do Garbasu o godz. 10:37 i 17:30, podróż trwała ok. 1,5 godz. 

Drozdowo - zabudowania dworskie, park z parterowym dworem. Istniał tu przystanek kolejki wąskotorowej. Przy szosie do Kowal zniszczony cmentarz byłych właścicieli majątku, w głębi ruiny grobowca rodziny Winskowskich właścicieli majątku Salzwedel. Z braku opieki miejsce to jest dewastowane, a drzewa - wycinane. Na jednym ze zniszczonych nagrobków nazwisko Otto Steinberga, dawnego właściciela majątku.

Cichy - barokowy kościół z 1727 r., którego początki datuje się na 1566 rok, ocalał podczas napadu tatarskiego w 1656 r. We wnętrzu gotycki tryptyk św. Agnieszki z XVI w. Przed ołtarzem płyty nagrobne na kryptach, gdzie zostali pochowani pastorowie z rodu Giżyckich, z epitafiami w języku polskim. W pobliżu kościoła, dwór i zabudowania dawnego liczącego 1400 ha majątku. Funkcjonowała tu gorzelnia, mleczarnia i młyn wodny. W głębokim urokliwym jarze Cichej Strugi grobowiec rodziny Wittig, właścicieli majątku. W przydworskim parku strzelała w niebo 13 - metrowa fontanna.

Kościół w Szarejkach - dawny ewangelicki, obecnie pw. MB. Różańcowej, zbudowany w latach 1719-22, w nim późnobarokowy ołtarz rzeźbiony przez Pfeffera z Królewca.

Wieś Szarejki założył w 1566 r. Wawrzyniec Rulentz z Szarejek na Mazowszu. W okolicy Kowal Oleckich w Golubkach zachował się stary wapiennik, gdzie wypalano wapień sylurski, którego złoża eksploatowano w okolicy. W pobliżu Kowal pracuje też kilka cegielni a w Stożnem kopalnia iłu zastoiskowego produkująca kruszywo, z której żwir wykorzystywano do budowy umocnień Giżyckiego Rejonu Umocnionego i Wilczego Szańca w Gierłoży.

W Monetach i Sokółkach istniały młyny - wiatraki, jednakże nie zachowały się do dzisiejszych czasów.

Podczas wędrówek napotkamy kamienne pomniki, poświęcone poległym podczas I wojny światowej żołnierzom, mieszkańcom tych terenów. W kępach zieleni w pobliżu wsi i dworów ukryte są cmentarze dawnych mieszkańców tych ziem, uszanujmy je...